Chi-Querido (Betsy)

Laatste wijziging: 25 april 2016

Betsy Querido en haar vriendin Jeanne (‘Sjaan’) Cornelia Snijder op 18 maart 1943 (collectie A. Valkering).

Gezin Betsy Chi-Querido (Amsterdam, 6-4-1924) en Yu Chung Chi (Tchekiang, 17-7-1908) met Hon Chiang (Koog aan de Zaan, 16-5-1941) en Hon La (Koog aan de Zaan, 11-12-1942)1

Het echtpaar Chi woonde op de Lagendijk 23. Hun huis is na de oorlog afgebroken als gevolg van een fabrieksuitbreiding. Betsy was het derde kind van Jacques Querido (Amsterdam, 24-7-1892) en Roosje Wertheim (Amsterdam, 24-1-1893). Querido was diamantbewerker. In de avonduren trad hij op als goochelaar en musicus. Betsy’s oudere broer Machiel (Amsterdam, 4-10-1921) was in 1941 leerling-kleermaker. Haar tweede thuiswonende broer was de latere meubelmaker, kantoorbediende en expediteur Leo* (Amsterdam, 6-12-1928). Het vierde kind was Sara. Zij werd acht jaar na Betsy geboren (8-9-1932). Het gezin woonde aan de Gelderschekade 43 I, aan de rand van de Chinese buurt.

Amsterdam

Op 23 oktober 1940 trouwde de nog jonge Betsy met de zestien jaar oudere Chinees Chi (familienaam eerst), Yu Chung. Hij was handelaar in manufacturen en had de Franse nationaliteit. Hij was wellicht afkomstig uit een van de Franse koloniën in Azië, maar geboren in China. Tchekiang, zijn geboorteplaats, is de Frans gespelde naam van de Chinese provincie waar de rivier Yang-tse-Kiang in de zee uitmondt. Een oudere collega van Yu Chung, Keck Tjeng Yu*, die in maart 1942 met een joodse vrouw in Zaandijk woonde, kwam uit hetzelfde gebied. Het lijkt erop dat Betsy door het vroege huwelijk -ze was nog maar 16- vervolging als joodse wilde voorkomen. Huwelijken tussen joden en niet-joden zouden vanaf 25 maart 1942 verboden worden, zelfs al voor het verbod op de 27ste maart gepubliceerd was. Ongeveer dertig joodse ondertrouwden werden in Amsterdam vastgezet en naar Amersfoort en later Mauthausen gestuurd.2

Koog aan de Zaan

Voorjaar 1941 meldde Betsy zich als zijnde van joodsen bloede aan bij het Amsterdamse gemeentehuis. Kort daarop verhuisde het echtpaar naar Koog aan de Zaan (4 maart 1941). Daar werd op 16 mei zoon Hon Chiang geboren. Hij werd toen niet in Koog aangemeld als joods.

Zaandijk

In de periode die op de geboorte volgde, vertrok het gezin voor ongeveer een jaar naar de Kerkbuurt van Zaandijk. Op 7 maart 1942 zette de burgemeester van Zaandijk in verband met de ‘evacuatie’ de naam van Betsy Chi-Querido bovenaan de alfabetische lijst. Daarbij schreef de secretarie ook de gegevens op van haar niet-joodse echtgenoot en hun kind, hetgeen volgens de regels overbodig was.3 De datum van het gedwongen vertrek was voor Zaandijk 22 april 1942. Als ‘Misch Ehe’, met bovendien een niet-joods gezinshoofd, hoefde het gezin Chi-Querido Zaandijk echter niet te verlaten. Betsy moest volgens de verordening van een week later wel de jodenster dragen.

Koog aan de Zaan

Het gezin verliet Zaandijk echter wel en ging voor de tweede keer naar Koog aan de Zaan. Misschien was het vaak verhuizen een bewuste keus om de autoriteiten in verwarring te brengen. In het overzicht van aangemelde personen van joodsen bloede uit het najaar van 1942 noteerde de gemeente bij de naam van Betsy Querido de datum 30 juni 1942, met als opmerking: “Ingekomen uit Zaandijk, Chineese.” Dat laatste was niet juist; Betsy was Française. Midden juli kwam zij met haar zoon opnieuw voor op een gemeentelijke lijst, die handelde over de in Koog ‘achtergebleven’ joden. Betsy’s naam werd in dezelfde dagen ook genoemd in een conceptantwoord van de gemeente Koog aan het Gewestelijk Arbeidsbureau. ‘Mevrouw Chi is 18 jaar’ staat er in potloodschrift op een notitie. Zij viel daarmee niet onder de joden van 41-60 jaar oud die voor de Arbeitseinsatz zouden worden opgeroepen. Het echtpaar Chi-Querido liet zich niet als officieel gemengd gehuwd registreren, zoals acht andere paren wel deden. Op 11 december 1942 kwam in Koog hun dochter Hon La ter wereld. Op 14 december 1944 beviel Betsy voor de derde keer, dit keer van een kind dat volgens het Zaandamse bevolkingsregister ‘als levenloos werd aangegeven’. Het gezin leed onder de beperkingen en bedreigingen die voor gemengd gehuwden en hun kinderen golden, maar overleefde de Holocaust.

Jacques Querido

Op vrijdag 31 juli 1942 probeerde Jacques Querido bij zijn dochter Betsy onder te duiken. Op 15 juli was het eerste transport naar Auschwitz vertrokken en er werden in Amsterdam razzia’s gehouden. In Zaandam werd hij echter ’s morgens vroeg door politieagent Folkert Brandsma gesignaleerd ‘zonder zichtbaar gedragen Joden-ster’4 en vervolgens gearresteerd. Hij werd dezelfde dag nog overgebracht naar de SD in Amsterdam. Diamantwerker Jacques Querido kwam op 30 september 1942 in Auschwitz om het leven. Een andere Zaandamse politieagent zou tien maanden later in Koog opnieuw iemand arresteren wegens het niet zichtbaar dragen van de gele ster (zie Kokernoot*).

Leo Querido

Betsy’s broer Leo dook eind 1942 ook een tijdje bij het gezin onder. Toen de werkster, Sjaan Snijder, echter merkte dat het niet goed ging, kwam Leo bij Sjaans ouders terecht. Daar werd hij verraden, waarna ook Yu Chung Chi korte tijd werd vastgehouden. Leo belandde in de Hollandsche Schouwburg, maar kon met hulp van Chi ontsnappen en kwam tijdelijk opnieuw bij Betty en haar man in huis. Zie verder Leo Querido* in Wormerveer.

Andere familieleden

Betsy’s moeder Roosje Wertheim en zusje Sara werden op 7 mei 1943 in Sobibor vergast. Haar broers Machiel en Israel Jacques (27-7-1918) kwamen respectievelijk op 31 augustus 1943 in Midden-Europa en op 31 maart 1943 in het Poolse Seidersdorf (nu Zebrzydowice) om het leven. Broer Leo overleefde de oorlog door onder te duiken in onder meer Wormerveer.

Vervolg

Na de oorlog bleef het gezin aanvankelijk in Koog aan de Zaan, aan de Lagedijk 23. Op 18 januari 1949 werd in Zaandam dochter Mey Wong geboren. en op 27 april 1951 zoon Hon Pey. Tussen 1951 en 1957 had de firma Chi, Yung Chung een lingeriewinkel aan de A.F. de Savornin Lohmanstraat 4 in Zaandam onder de naam ‘China’s Glorie’.5 Het echtpaar scheidde in 1958.

Zie ook Betsy Chi-Querido* in Zaandijk.

1 Aanmeldingslijst Koog aan de Zaan (najaar 1942, zonder nummer); Opgave gemengd gehuwden nummer 22-23 (Betsy en Hon Chiang) (juli 1942); www.joodsmonument.nl. De voornaam van het kind wordt afwisselend als Hon of Kon geschreven; http://home.kpn.nl/D.Penha/website-querido/frame3querido.htm; Informatie van Mey Wong Chi (25-1-2010); Nieuwe Leidsche Courant (18-6-1952); Gemeentearchief Zaanstad-Overlijdensakte (14-12-1944)

2 Presser, o.c. I (p. 212-215)

3 Burgemeesters- en politielijst Zaandijk nr. 1 (7-3-1942)

4 H8a; GAZ-SA Zaandam 175

5 Adresboek Zaanstreek. Met dank aan Else Gootjes, Nederlands Openluchtmuseum Arnhem