Heller (Carl)

Gezin Carl Heller en Hilde Heller-Rosenthal met Klaus (Aschaffenburg, 17-5-1929) en Ullrich (Aschaffenburg, 1931)¹

Jelle Hondema sr., vader van LO-leider Sjoerd, vertelt in zijn herinneringen² over een joods gezin uit Amsterdam dat daar aan een razzia wist te ontkomen. Hij noemt geen namen, maar uit deze beschrijving blijkt dat het om het gezin Heller ging. De ouders verbleven vermoedelijk vanaf eind 1943 in de zolderkamer van het gezin Hondema aan de Snuiverstraat 6. Het waren Duitse joden en de taal deed in het begin ‘erg onprettig aan’. Volgens Jelle Hondema was het gezin eerst naar Zwitserland en daarna naar Italië en Frankrijk uitgeweken, om zich tenslotte in Amsterdam te vestigen. Hondema schrijft dat het gezin na het begin van de deportaties onderdak vond ‘bij een vriendelijke Hollandse dame die bij elkaar voor 14 Joden zorgde. En toen – toen waarschuwde ze de Duitsers, dat haar huis vol Joden zat. Dat was spek voor de moffenbek!’. De Hellers wisten te ontsnappen, omdat ze als Duitsers het voorrecht kregen even terug te mogen om kleding te halen.

1000 mark

Carl Heller was een hoge ambtenaar bij de Duitse spoorwegen. Hij woonde met zijn vrouw Hilde Rosenthal en hun twee zoontjes tot 1933 in een mooie villa in Aschaffenburg. In 1934 ging het mis. Klaus Heller: “Mijn oom was dat jaar naar Engeland gevlucht en had het daar financieel moeilijk. Toen mijn grootvader, bankier, dat hoorde, stuurde hij hem een paar keer illegaal 1000 Duitse mark. Eén brief met een 1000 mark-biljet werd ontdekt. Door het gebruikte [carbon-]papier, waar nog letters doorheen drukten, konden de nazi’s de afzender achterhalen. De nazi’s namen mijn grootvaders hele boekhouding in beslag, die alle transacties keurig had vermeld. Mijn vader had via mijn grootvader een vriend geholpen geld naar het buitenland te smokkelen, zodoende kwam mijn vader ook in het vizier van de Gestapo. Mijn grootvader kwam in de gevangenis en is daar later overleden.”

Vlucht

“De Gestapo zei tegen mijn vader na diens verhoor: ‘We onderzoeken dit verder, u kunt nu naar huis. U zult ons niet ontsnappen, want iemand met een dergelijke positie en bezittingen zal toch niet vluchten.’ Hij kreeg zijn paspoort terug en nog diezelfde middag vluchtten we. Mijn vader kwam thuis en zei tegen mijn moeder: ‘Koffers pakken, we vertrekken onmiddellijk.’ We namen de nachttrein naar Bazel. De volgende ochtend om zeven uur stond de Gestapo voor onze deur om mijn vader te halen. Toen ze merkten dat hij verdwenen was, belden ze nog naar de grensposten om zijn signalement door te geven. Eén uur eerder waren wij de grens over gereden.”

Anne Frank

Op de vlucht voor het pas aangetreden nazi-regime kwamen ze na omzwervingen in Amsterdam terecht. Het gezin woonde in de Niersstraat. Klaus leerde daar buurt- en leeftijdsgenote Anne Frank kennen. “Anne zat op de montessorischool in de Niersstraat, waar wij naast woonden. Wij speelden altijd op dat schoolplein, vooral in het knikkerseizoen. Daar zag ik haar vaak. Het klinkt misschien niet zo aardig, maar Anne was wel een kattekop. Ik was niet erg gecharmeerd van haar. Een heel gewoon meisje van wie er duizenden waren.”

Onderduik

Carl Heller vond werk als ambtenaar. Na de bezetting van Nederland door de nationaal-socialisten dook Carl in september 1942 onder in een pension aan de Reijnier Vinkeleskade 61, waar in de tijd van de deportaties ook de andere gezinsleden kwamen. Dat was dus het huis van de ‘vriendelijke Hollandse dame’ waarover Hondema schreef, Wilhelmina Kuijper-Canté (Amsterdam, 4-2-1898). Ze leefden in een kamer met een keukentje, waar een luik toegang bood tot het platte dak. Klaus Heller: “Mijn vader oefende met ons keer op keer de route om te ontsnappen via het dak, voor het geval dat.”

Geschreeuw

“Op  28 juni 1943, we wilden net gaan eten en hoorden luid geschreeuw in de tuin. Mijn vader zei: ‘Foute boel.’ Het hele huis bleek omsingeld, voor we zelfs het dakraam konden opendoen, viel er een schaduw over het luik. Daar zat dus ook politie. We werden allemaal naar een kamer gedreven. Het was zeker verraad. Veel onderduikers hadden valse persoonsbewijzen, wij hadden onze echte nog. Mijn vader antwoordde bij de ondervraging in het Duits, wat door die Gestapo-man zeer gewaardeerd werd. Terwijl de Duitsers vrachtwagens bestelden voor alle opgepakte onderduikers, mochten wij nog enkele bezittingen ophalen in onze kamer. We stonden in de kamer, mijn moeder trok haar ‘goede’ rok aan, waar dollarbiljetten in de zoom waren genaaid en opeens zagen we dat het dak leeg was. De helpers op het dak bleken beneden de gestolen kostbaarheden uit de kamers aan het verdelen te zijn. ‘Hup, het dak op’, zei mijn vader. Mijn moeder kon vanwege de nauwe rok met moeite klimmen, met vereende krachten hebben we haar omhoog gehesen, en zijn vervolgens over verschillende daken via een openstaand raam van een huis verderop beneden uit gekomen.”

Trouw-groep

Een collega van Carls werk hielp hen en bracht de ouders in contact met een kandidaat-dominee die ging preken bij de gereformeerde Krommenieër dominee Kaptein. De kandidaat kwam in contact met Cor Dekker en vrouw. Hun zoon Joost was lid van de Trouw-groep en bracht de verbinding tot stand met de familie Hondema van de LO/LKP in Krommenie, Snuiverstraat 6. Daar woonden ze een tijdje.

Gescheiden

Als gevolg van gevaarlijke omstandigheden moest onderdak worden gezocht bij anderen. Dat werd gevonden bij mensen die zelf een groot gezin hadden. De twee zonen werden eerder al in Wormer ondergebracht, bij het gereformeerde gezin van Klaas Kramer-de Vries, wiens vrouw uit Krommenie kwam. De ouders Heller kwamen terecht bij een echtpaar in Assendelft. De vrouw was Duitse, wat de communicatie aanvankelijk vergemakkelijkte. In het weekend kwam het gezin samen bij de Hondema’s. De verjaardag van mevrouw Heller werd er gevierd met bloemen en een gedichtje.