Löwenstein (Isidoor/Ies)

Gezin Isidoor (‘Ies’) Löwenstein (Zaandam, 29-1-1909)¹

Ies was het jongste kind van Mozes en Martha Löwenstein-Soesman*. Hij werd vernoemd naar een broertje dat maar een jaar geleefd had. Neef Max Olij bewaart een foto van zijn oom op ongeveer elfjarige leeftijd in plusfour met kniekousen in klompen. Hij slaat zijn arm om de schouder van zijn moeder, die een schort draagt. Links van hem staat zijn vader, in hemdsmouwen en bretels, ook op klompen. Het glimlachende drietal is in de tuin van de Schoolmeestersstraat 68 gefotografeerd, op een klinkerpaadje. Het ouderlijk gezin, met tien kinderen, kende bittere armoede.

Huwelijk

Ies trouwde op 19 februari 1936 met Elisabeth (‘Bep’) Schuitemaker (Zaandam, 27-11-1912). Het echtpaar Löwenstein-Schuitemaker kreeg drie kinderen: Lydia (Zaandam, 3-2-1939), Tom (Zaandam, 18-4-1943) en Robert (Zaandam, 22-10-1949). Bep was niet joods en actief bij het Apostolisch Genootschap. Ies gaf bij de burgerlijke stand onder kerkgenootschap ‘geen’ op. Als zijn oorspronkelijke beroep staat ‘meubelbeitser’ genoteerd, maar hij begon in oktober 1937 een meubelzaak aan de Zuiddijk 55. De midden op de Burcht staande winkel kreeg als naam Meubelhuis Centrum.

Winkelier

Jan Hottentot schreef in dagblad De Typhoon over Löwensteins vooroorlogse jaren. “Hij werkte als jongeman in de meubelfabriek Meufa bij de gasfabriek. Hij raakte zonder werk en ging stempelen. (…) Hij had het er moeilijk mee. Hij besloot winkelier te worden. (…) Wat voor branche? Bakker, slager, kruidenier, modehandelaar, ’t was allemaal geen vetpot. Meubelhandelaar dan maar, in een pandje aan de Zuiddijk. Hij zei onlangs: ‘Wat was ik een armoedzaaier en ik niet alleen, ik heb er zowat tien zien komen en gaan. Je weet ’t: we leefden van een glas water. Meubeltjes in consignatie, betalen aan de leverancier als je wat had verkocht, zo ging dat.'”

Geen jood

Ies Löwenstein liet zijn meubelwinkel bij het begin van de anti-joodse maatregelen op naam zetten van zijn zwager P. Paulisse, de man van een zuster van zijn vrouw. Löwenstein werd in januari/februari 1941 niet als jood bij de gemeentesecretarie ingeschreven, hoewel hij drie of vier joodse grootouders had. Hoe kwam dat? Ies en zijn zuster Louise gingen begin 1941 samen naar de dependance van het gemeentehuis op Zuiddijk 51 – zijn buren. Ze kwamen elk aan een ander loket terecht. De ambtenaar die Ies hielp, was een bekende. Hij zei jolig: “Jij bent toch geen jood, Ies?” “Natuurlijk niet”, antwoordde deze, en Isidoor Löwenstein werd niet ingeschreven als jood.² Louise had een andere ambtenaar en ontkwam niet aan inschrijving. In feite zal het om het aanmeldingsformulier zijn gegaan, dat Ies niet van de ambtenaar kreeg, dan wel later niet bij hem hoefde in te leveren (zie inleiding). Deze onttrekking aan het bezettingsgezag was riskant, omdat veel Zaankanters wisten dat hij joods was – hoewel gemengd gehuwd. Presser schrijft in zijn standaardwerk over de jodenvervolging dat hij wel van uitzonderingen op de aanmelding heeft gehoord, maar deze ‘nog nergens heeft kunnen opsporen’.³

Razzia

Löwenstein was zich goed bewust van de mogelijkheid te kunnen worden verraden. Bij de grootschalige razzia⁴ die op donderdag 8 februari 1945 plaatsvond tussen de Bloemgracht en Prinsenstraat verstopte hij zich achter de kachel. De razzia was het antwoord op liquidaties door het verzet van twee Nederlandse nazi-medewerkers. De angstige bewoners moesten zich opstellen op de Burcht. Men vreesde dat Zaandam zou worden platgebrand of dat twintig mannen zouden worden doodgeschoten. In plaats daarvan werden op die dag bijna honderd mannen meegenomen voor dwangarbeid in Duitsland. Een dag later werden echter tien Noord-Hollandse gevangenen gefusilleerd op de hoek van de Burcht en de Prins Hendrikkade.⁵ Ies kon dit alles vanuit zijn huis op de Burcht zien gebeuren.