Pais (Abraham/Bram)

Activiteiten

Abraham Pais bleef ondanks zijn verhuizing naar Wormerveer lid van de Zaandamse synagoge. Zijn naam kwam voor bij de eerste vermelding van het jubileumcomité dat de viering van de 75-jarige sjoel voorbereidde.⁵ Bram stond ook bekend als sloper. Hij haalde onder meer de gashouder van Wormerveer naar beneden. Verteld werd dat hij in de oorlog sloepen opkocht van getorpedeerde schepen, om ze voor hergebruik te verkopen. Met de buren ging hij er wel mee spelevaren op de Zaan. Kinderen die in de Zaan zwommen, gaf hij soms een reddingsvest uit zo’n sloep.

Oorlog

In maart 1941 kreeg zijn zaak vanwege de ‘Arisierung’ van joodse bedrijven een Verwalter. Betty Pais ging naar School B, na de oorlog naar Herman Gorter vernoemd. Zij mocht als joodse leerlinge in september 1941 niet meer naar school. Met de kinderen Mendelina en Hartog de Jong* gaf zij onder leiding van een onderwijzer alle leerkrachten een handje en nam afscheid. Dat maakte indruk op de school. De joodse kinderen kregen daarna nog een tijd les bij Pais thuis, achter de winkel. Op 22 april 1942 moesten de joodse inwoners Wormerveer verlaten. De gebeurtenissen in Zaandam, waar het grootste deel van beider familie woonde, en vervolgens in Koog en Oostzaan, hadden hen ongetwijfeld gewaarschuwd. Het gezin Pais-Drilsma kreeg echter toestemming om in Wormerveer te blijven.⁶ Men zegt dat Bram Pais niet wilde onderduiken.⁷ In Zaandam werd verteld dat neef Adam Pais tijdens de oorlog een tijd bij zijn familie in Wormerveer verbleef.

Zwemverbod

Klaas Zwart jr. herinnert zich dat zijn vader Betty Pais in 1943 inschreef voor een zwemfeest in zwembad Het Zwet. Dat gebeurde onder de naam ‘Betty Zonderland’. Het feest verliep voor Betty zonder narigheden. Geholpen kan hebben dat de badmeester van Het Zwet uit die jaren, Jan Kuijper, in het verzet zat.⁸ Misschien zag Betty er ook niet ’typisch joods’ uit. J. Bos herinnerde zich dat de kleine Ronnie opvallend blond was.

Westerbork

De familie Pais-Drilsma moest toch naar Westerbork, bijna twee jaar na de andere joodse inwoners van de Zaanstreek. Ook veel familieleden waren daar al heengegaan. Allen gingen naar het station, met alleen hun handbagage bij zich. Abraham Pais lachte en riep: “Ik kom terug hoor.” In zijn boekje Oorlog in Wormerveer beschrijft Jan Alberts, destijds wonend in de Wormerveerse Riouwstraat, de treinreis van de familie Pais: “Mijn moeder was die dag weer bij haar broer in Amsterdam geweest. ’s Avonds vertelde zij tijdens het eten, zacht huilend, over Pais van de Zaanweg. Toen ze ’s morgens de trein inging, kwam bij haar in de coupé de familie Pais binnen. Het waren de vader, moeder en drie kinderen. Ze stonden onder begeleiding van politieagent Pompstra van de Wormerveerse politie. De familie Pais had bagage bij zich, ook de kinderen. Pompstra vertelde aan mijn moeder dat de familie zich moest melden bij de moffen in Amsterdam. Mevrouw Pais had de jongste op haar schoot en mijn moeder heeft met ze zitten praten, en mevrouw Pais gesmeekt de kleine aan haar te geven. Pompstra ging daarmee akkoord, maar Pais en zijn vrouw wilden het kind niet afstaan. Ze zouden wel zien hoe het verder ging. Het was een gruwelijk verhaal dat mijn moeder vertelde.”

Joodse Raad

Op hun kaarten van de Joodse Raad is te lezen dat de familie Pais op 29-10-1943 ‘via Scheveningen’ aankwam in kamp Westerbork. Het lijkt er op te duiden dat ze eerst nog in het ‘Oranjehotel’, de gevangenis in Scheveningen, zijn geweest. Het waarom van deze omweg is onbekend.

Treuhändler

Abrahams zaak werd voortgezet door de vroegere knecht Anton de Grunt. Sommige eigendommen werden bij anderen in bewaring gegeven. Zo ontving de familie Corell enkele schilderijen. Deze familie had een zaak in elektra en radio’s in de nabijgelegen Dubbele Buurt 20. Het magazijn ging over in de handen van een Treuhändler.⁹ De meeste bezittingen van de familie Pais kwamen terecht bij Evert Woud uit Wormer, die ook een stuk bouwgrond achter NS-station Wormerveer van hen had gekocht. Na de oorlog ontstond er een woordenstrijd tussen Woud en een voormalige dienstbode van de familie Pais, Tjitske Stoker. Vraag was wie de beheerder was van sommige goederen (zoals het tafelzilver en een deel van het meubilair), waar ze gebleven waren en wie er recht op had.

Deportatie

Het gezin ging op 25 januari 1944 op transport. “Bij vliegende storm en gutsende regen is een transport van duizend man naar Auschwitz vertrokken. Weer in beestenwagens. Het hoofdaandeel heeft de s[straf]-barak geleverd: vijfhonderd negentig man. (…) Nog altijd weet men niet, wat er met de gedeporteerde Joden in Polen gebeurt.”¹⁰ Moeder en kinderen werden onmiddellijk na aankomst, op 28 januari 1944, geselecteerd voor vergassing. Grietje was 38, Rebecca 11, Ada 8 en Aäron 5. Ook voor Abraham staan op de Holocaustsites deze overlijdensdatum en -plaats vermeld. In de overlijdensakte in Wormerveer is echter een correctie aangebracht. Op 11-1-1954 werd in de kantlijn bijgeschreven: “Overleden op 31 december 1944 in Güntergrube in Polen.”¹¹ Die kolenmijn was een van de kleinere werkkampen van Auschwitz (Ledziny).¹²

Verwanten

Van Grietjes familie overleefde alleen haar zuster Hester. Haar moeder, Roosje Vreedenburg* was al direct na de gedwongen verhuizing naar Amsterdam gestorven. Van Abrahams familie werden de ouders en vier van de kinderen met bijna al hun gezinsleden vermoord.

Zie verder de families Pais en Drilsma in Zaandam.