Pais (Elisabeth)

Elisabeth Pais (Zaandam, 6-3-1900)¹

Toen de familie Pais op 17-1-1942 de woning aan de Hoogendijk 30 moest verlaten, begon dochter Elisabeth aan een zwerftocht langs onderduikadressen in met name Zaandam en Breda.

Winkel
Lies Pais woonde begin 1942 nog altijd bij haar ouders thuis. Ze had de lagere school en een meisjesschool in Amsterdam afgerond en verdiende aanvankelijk een deel van haar brood door handarbeidlessen te geven. “Tevens werd ik geldelijk ondersteund door mijn ouders.” Vanaf 1931 hielp ze in haar ouders’ winkel in ‘scheeps-victaliën’. Naar eigen zeggen assisteerde Lies in januari 1942 intensief met het uit Duitse handen houden van de woon- en winkelinventaris, door die onder te brengen op een reeks andere adressen.

Amsterdam
Na het gedwongen vertrek uit Zaandam verbleef Lies enige tijd in de Amsterdamse Weesperstraat, bij poelier Rijndorp. Dat was een oude bekende; hij had eerder in Zaandam naast de familie Pais gewoond. Daarna trok ze tot 12-8-1942 in bij haar ouders, op de Achtergracht 12. Die dag kreeg ze een oproep om zich te melden voor deportatie naar Duitsland. ‘Ik dook evenwel onder’, om te beginnen bij de boekhouder Van Doorn. Die woonde aan de Jan Toebacklaan in Naarden. Haar verblijf daar duurde kort, acht dagen. Daarna volgde een reeks Zaandamse adressen.

Zaandam
Vanuit Naarden ging Lies Pais naar J. Bakker, in de Czaar Peterstraat 22. Van deze automonteur is bekend dat hij vaker gastvrijheid bood aan joodse onderduikers. Na tien dagen verhuisde ze naar andere kennissen: de familie W. Stip in de Ooievaarstraat 102 (opnieuw tien dagen), J. ten Wolde in de Valkstraat 32 (een week), een verffabrikant in de Kamphuisstraat, de familie Koning op de Zuiddijk 32 (de eerdere huisvesting van de joodse families De Kromme en Beigel) en de magazijnknecht D. Gelderman en zijn gezin aan de Westzijde 230. Op dat laatste adres verbleef ze van september 1942 tot januari 1944. Ze betaalde er naar eigen zeggen de eerste zes maanden 7.50 gulden per week, daarna zes weken vijftien gulden per week en tenslotte wekelijks twintig gulden. “In die periode ben ik hoogstens 2 of 3 maal op straat geweest. Daar dit adres te gevaarlijk en het risico voor Gelderman te groot werd kwam ik via verschillende personen naar Breda.”

Kloet
Verantwoordelijk voor haar verplaatsing naar Breda zou kleermaker Johannes Nicolaas Kloet zijn, die in de Amsterdamse Weesperstraat 8 woonde en haar voor tweeduizend gulden aan een vals persoonsbewijs hielp. Kloet woonde eerder in Zaandam en was een bekende van Elisabeths oudste broer. Uit een naoorlogse getuigenverklaring kwam naar voren dat hij Pais lastig vond en haar uit de buurt wilde hebben. Pais: “Kloet zei dat ik naar Brabant moest gaan, daar er daar meer donkere types waren en ik dan niet zoo op zou vallen met mijn uiterlijk.”

Breda
Via een tussenpersoon belandde ze in Breda bij mevrouw Jansen-Clifford aan de Baronielaan 83 terecht, die meer pensiongasten had. Ze werkte er als dienstbode en hoefde in ruil geen kostgeld te betalen. Ze bleef er tot 9 of 19-7-1944 en vertrok toen, ‘omdat ik het niet erg naar mijn zin had’. Er volgde vanaf juli 1944 een reeks nieuwe adressen in Breda: de familie Kremer (Zandbergdwarsstraat), het echtpaar Huisson (Leystraat, van 14-8 tot medio oktober), mevrouw Van Beers (Baronielaan 79a) en Gerlingen (Tulpstraat). Op dat laatste adres werd ze op 7 december 1944 -Breda was toen al bevrijd- gearresteerd door rechercheur Van Amerongen van de Grenswacht.

Feldgendarmerie
Pais werd er van beschuldigd ‘intieme relaties’ te hebben aangeknoopt met leden van de Feldgendarmerie en te hebben samengewerkt met ene Hanna Mitchell, een vermeende Duitse medewerkster die eveneens bij pensionhoudster Jansen-Clifford verbleef. Ook zou ze zich schuldig hebben gemaakt aan diefstal van levensmiddelenkaarten en van ‘spionage bij de Engelsen’. Vanaf december 1944 zat ze achtereenvolgens vast in het Tilburgse kamp Theresia en in de Bredase koepelgevangenis.

Baroniestraat
De directe aanleiding voor de verdenkingen was gelegen in de Baronielaan, waar ze was vertrokken vanwege niet nader genoemde ‘ondervonden handelingen waar ik mij niet mee kon vereenigen’. Naast mevrouw Jansen-Cliffiord was de Feldgendarmerie gevestigd. “Doordat deze Duitschers wel eens voedsel en afval voor de kippen gaven en ook wel eens een buurpraatje met mij maakten, kende ik verschillende personen van de Feldgendarmerie, o.a. den Duitscher Eiffel geheeten, die op de een of andere manier wist dat ik een jodin was. Evenzoo wist de gefreiter Holfelder ook dat ik een jodin was, doch [hij] zei mij dat ik geen angst behoefde te hebben. Van Eiffel kreeg ik verschillende berichten door wanneer er razzia’s kwamen.” Pais gaf de boodschappen door aan enkele verzetsmensen.

Fictie
Lies Pais bleek een bijzonder lastig te ondervragen verdachte. Ze husselde waarheid en fictie nogal eens door elkaar (zoals eerder haar onderdakgevers ook al was opgevallen). “Haar verklaringen waren zeer verwarrend”, schreven enkele rechercheurs van het Bureau Nationale Veiligheid in februari 1946. “Tijdens de verhooren nam zij een stugge, onverschillige houding aan. Wanneer haar op dubbelzinnige verklaringen werd gewezen, lachte zij hierom of huilde enkele minuten. (…) Pais is een zeer lastige patiënt geweest, die door een recalcitrante houding trachtte aan te tonen dat zij onschuldig was, maar in haar verklaringen zo onbetrouwbaar was en deze zo dikwijls introk en veranderde, dat de verhoorders op ’t laatst niet meer wisten wat leugen en wat waarheid was. Het best kan ik haar uittekenen door te zeggen dat U geen betere persoon kon kiezen om uit te vragen voor een cursus voor vergevorderden dan haar.”

Vrijlating
Als gevolg van haar wispelturigheid bleef ze tot 19-4-1946 in de Bredase gevangenis. Toen uiteindelijk vaststond dat ze onschuldig was (“Ze is een leugenachtig persoon, doch ik acht haar niet in staat voor verrader te spelen”, aldus de Bredase politieagent Cornelis Huisson, bij wie ze een tijdje was ondergedoken) mocht ze terug naar Zaandam. Ze woonde daar achtereenvolgens op de Hoogendijk 50 en de Reigerstraat 74.