Pais (Gabriël)

Gabriël (‘Giel’/‘Chiel’) Pais (Zaandam, 21-8-1910 – Auschwitz, 30-9-1942)¹

De in Zaandam geboren, maar in Wijk aan Zee en Duin wonende Gabriël (‘Giel’) Pais dook korte tijd onder in Krommenie. Nadat hij naar Amsterdam verhuisde, wachtte hem deportatie.

Wijk aan Zee
Op zijn 22-ste verliet Giel Pais zijn ouderlijk woning aan de Hoogendijk 30 in Zaandam. In december 1932 verhuisde hij naar Wijk aan Zee en Duin, waar hij een manufacturenwinkel dreef op de Cornelis Matersweg 2. Hij trad in het huwelijk met de Duitse Friederika Lauinger, maar scheidde van haar op 20-5-1942. Dat was twee maanden nadat de joden uit Beverwijk (waar Wijk aan Zee en Duin sinds 1936 deel van uitmaakte) gedwongen werden om naar Amsterdam te gaan. Pais was toen al ondergedoken.

Onderduik
Op de website Oorlogsslachtoffers IJmond is te lezen dat Richard Nordemann (1932) er getuige van was dat Giel Pais in de winter van 1941/’42 in zijn ouderlijk huis aan de Zuiderhoofdstraat 42 onderdook. “Zijn vrouw had met Duitse officieren zijn hele winkel leeggehaald. Behalve de kachel, die was te heet. Chiel is in juni 1942, ondanks afraden van mijn vader, toch naar Amsterdam gegaan, om te kijken hoe het met zijn broer en ouders ging. Daar is hij opgepakt.” In werkelijkheid was er geen sprake van een razzia of andersoortige arrestatie. Pais kreeg een oproep en meldde zich vervolgens. Zijn ouders woonden op dat moment aan de Achtergracht 12 I.

Amsterdam
Giel Pais werd op 25-6-1942 in Amsterdam ingeschreven op het adres Jodenbreestraat 66 II. Daar woonde sinds 31-3-1942 zijn broer Joseph met zijn vrouw en twee kinderen. In de zomer van dat jaar moest Giel zich melden voor vertrek naar het buitenland. Op 2-8-1942 schreef hij een afscheidsbrief aan zijn vrienden en kennissen.

Brief
De brief is bewaard gebleven. “De tijd is thans gekomen van een vertrek dat u en mij nog lang zal heugen. U allen heeft hier misschien wel niet zo aan gedacht dat het eens zo zou lopen, ik helaas wel”, luidden zijn openingszinnen. Pais zag het somber in. “Het weerzien heb ik dan ook helemaal uit mijn hoofd gezet, het is zoals wij het hier (tussen geloofsgenoten [zien]), afgelopen voor ons. (…) Ik heb mij steeds goed gehouden, doch dit wordt voor een normaal mens te machtig. Je kunt beter iemand naar zijn laatste rustplaats brengen dan zoiets als ik en zovele anderen nu moeten ondergaan. (…) Ik ga heen naar een oord, maar niemand van ons weet waar naartoe. Maar immers zo ver kan het niet zijn of aan u allen zal ik denken tot mijn laatste tocht.” Tussen deze regels door haalde hij herinneringen op aan vrienden (“Helaas, moeder Guurt, nooit behoeft u meer te wachten om half 11 met de koffie of die stoute Giel nog zal komen.”). Ondanks alles sloot hij af met de woorden ‘Tot een goed weerzien in de Wijk’.

Auschwitz
Twee dagen na het schrijven van de brief werd Pais per trein naar Westerbork gedeporteerd. Hij bleef er kort: op 30-9-1942 werd hij in een gaskamer van Auschwitz vermoord. Zijn voormalige echtgenote vertrok op 3-8-1942 – daags voor Giel Pais’ tocht naar Westerbork – naar het Duitse Eschelbach. In 1958 keerde ze terug naar Nederland. Ze huwde in 1962 voor de inmiddels derde keer. Dat gebeurde in Wormer, met weduwnaar Jurriaan Ammeraal. Friederika Lauinger overleed daar ook, op 24-8-1975.