Oostzaan

Emigratie

Van deze 75 personen kwamen 26 mensen om het leven tijdens de Sjoa en gelden drie personen als vermist (samen 39%). De overige 46 (61%) overleefden de oorlog, van wie minimaal achttien door emigratie. Van de 75 joodse vluchtelingen emigreerden er zeker vijftien naar de veilig gebleken landen Groot-Brittannië, Verenigde Staten, Ecuador, Chili en Paraguay. Twee mensen gingen eind 1939/begin 1940 naar België. Eén vluchteling keerde toen terug naar Duitsland. Zij maakten de bevrijding mee.

Kampen

Twaalf personen vertrokken naar andere plaatsen in Nederland: Amsterdam, Arnhem, Den Bosch, Zandvoort. Vier van hen bleven in leven. Tien vluchtelingen vertrokken met onbekende bestemming. Vijf van hen overleefden. Veertien ’tijdelijke’ vluchtelingen moesten in februari 1940 naar de Nederlandse kampen Westerbork (vrouwen en kinderen), Hoek van Holland (mannen) en Den Haag (een meisje). Twee van hen gelden als vermist. Twee anderen en drie kinderen die in Amsterdam stonden ingeschreven, kwamen om het leven. De tien overigen overleefden. Drie anderen moesten in het najaar van 1940 naar Westerbork. Eén maakte de bevrijding mee. De andere twee, moeder en kind, gelden als vermist. Vijftien joodse vluchtelingen verlieten onder dwang Oostzaan in de periode maart-oktober 1942. Zeven van hen kwamen om, acht personen overleefden.

Totalen

Een kind van een ondergedoken vluchteling, Margôt, werd in Oostzaan ’te vondeling gelegd’ en overleefde de jodenvervolging. Drie niet-joodse buitenlanders –Anna Millenick*, Franz Fischer en Guillaume Heiman- vielen niet onder de rassenwetten. Men kan hen wel bij de groep tellen die in het dorp werd opgevangen. Anna overleefde in ieder geval de jodenvervolging. Het totaal van de bekende buitenlandse vluchtelingen komt daarmee op 78. Ambtenaar Beerling schreef na de oorlog over de vluchtelingen: “Nog voor de Duitse inval in ons land konden verschillenden hunner nog emigreren; meerdere werden naar een kamp overgebracht o.a. Hoek van Holland en Westerbork. Nooit is gebleken hoeveel aan hun noodlot zijn ontkomen.”⁵ Over dat laatste is nu meer bekend. Minimaal 49 personen ontkwamen.

Aanmelding

Net als in de andere Zaangemeenten moesten in het voorjaar van 1941 inwoners ‘van geheel of gedeeltelijk joodschen bloede’ een aanmeldingsformulier invullen. Door beantwoording van de daarop gestelde vragen maakte de persoon in kwestie duidelijk of de aanduiding J (‘voljood’), dan wel BI -later GI (‘halfjood’)- of BII -later GII- (‘kwartjood’) van toepassing was. Die hoedanigheden werden genoteerd op de persoonskaart van het bevolkingsregister. Voor het ingevulde formulier kreeg men een Bewijs van Aanmelding. Hierop stonden onderaan het aantal joodse grootouders. Voljoden kregen bij de uitreiking van het nog in te voeren persoonsbewijs twee J’s in deze legitimatie gestempeld.

Rijksinspectie

Het landelijk overzicht dat de Rijksinspectie van de Bevolkingsregisters in mei 1942 over de aangemelde personen publiceerde⁶, gaf de stand van zaken weer per 1 oktober 1941. Daaruit blijkt dat er in Oostzaan op dat tijdstip 25 personen ‘van joodschen bloede’ woonden: veertien ‘voljoden’, van wie acht mannelijk en zes vrouwelijk; negen ‘halfjoden’ (vijf mannen en vier vrouwen) en twee ‘kwartjoden’ (een man en een vrouw). Meer dan de helft van de joodse aanmeldingen, dertien personen, is buitenlander.

Burgemeesterslijst

Op 28 februari 1942 stuurde wethouder J. de Lange op last van de Commissaris van de Provincie de namen van een speciale groep joodse ingezetenen naar de Zentralstelle: de evacuatiekandidaten.⁷ De Commissaris stuurde zijn verzoek op 27 februari en noemde 10 maart als uiterste datum van inlevering. Oostzaan reageerde met kerende post en was daarmee de eerste van de Zaanse gemeenten. Kwartjoden en de meeste halfjoden vielen af. Alleen halfjoodse gezinsleden en daarnaast de ‘arische’ partners van voljoodse gezinshoofden hoorden, met de voljoden, op de lijst met ‘evacués’. De gemeente telde zestien evacueerbare inwoners. Twaalf van hen behoorden tot de resterende groep van buitenlandse joden of was daarmee verbonden. De Oostzaanse adressen waar zij verbleven, lagen merendeels in nieuwere straten. Deze werden aangeduid met een letter en een cijfer, plus soms een toevoeging (bijvoorbeeld A91d voor Zuideinde 443). De notering op de lijst was niet geheel volgens de ingewikkelde voorschriften. Evenals de secretarieën van Krommenie en Zaandijk nummerde Oostzaan de joodse burgers niet individueel, maar groepeerde de gemeente hen naar huishouden en vervolgens alfabetisch naar de eerste naam van het huishouden, die van het gezinshoofd. Daarnaast werden de ‘arische’ partner en de drie halfjoodse kinderen van gezinshoofd Max Reiter* niet op de lijst gezet.

Politielijst

De dag van de verdrijving uit Oostzaan was dezelfde als in Koog aan de Zaan, 30 maart 1942. Uit een nota over de Evacuaties van de Joodsche Raad (31-3-1942) komt als officiële datum overigens 31 maart naar voren.⁸ Om het gedwongen vertrek te kunnen controleren, werd een van de doorslagen van de burgemeesterslijst genomen en werd in de adreskolom met rood potlood het cijfer gezet dat bij de woning hoorde (1-6). De zestien personen konden zo in zes woningen worden gegroepeerd. Zoals uit een opmerking op een bewaard gebleven exemplaar blijkt, werd deze indeling al op 14 maart 1942 gemaakt. Ook de gebruikte doorslag van de burgemeesterslijst deed dienst als controlemiddel.

Details

Bij twee gemengd gehuwden werd met rood potlood ‘mischehe’ geschreven, wat wilde zeggen dat zij mochten blijven. Bij de Hongaarse vluchteling Pollak* staat ‘blijft’ geschreven. De twaalf niet-Nederlandse ingezetenen zouden op 30/31 maart 1942 naar Westerbork moeten gaan, op Laszlo Pollak na. De drie Nederlandse joden die niet gemengd gehuwd waren, moesten naar Amsterdam vertrekken. Uit het Oostzaanse bevolkingsregister blijkt echter dat drie vluchtelingen het dorp voor de 31ste verlieten. De anderen werden tussen april en juli uitgeschreven, en de vluchtelingen niet naar Westerbork. Er lijkt dus geen sprake te zijn geweest van één datum voor het feitelijk vertrek. Huissleutels en inventarislijsten van alle bezittingen moesten aan de politie worden gegeven. In de weken erna werden in de meeste gevallen  woningen leeggehaald door de Hausraterfassung, geassisteerd door een expediteur als de firma Puls.⁹ Maar in een kleine gemeente als Oostzaan, met een eigen veldwachter die de vluchtelingen al jaren kende en een gemeentesecretarie die nogal anti-Duits was, hoefde het niet volgens het boekje te lopen.

Overlevenden

In de Sjoa werden van de veertien Oostzaanse niet-gemengd gehuwden die op de politielijst stonden negen personen vermoord: de weduwe Eisner-Warschauer*, Herman Feinstein*, Laszlo Pollak, de jonge Leo Rozenszajn* en zijn moeder Fajga Rozenszajn-Korn*, het echtpaar Schuitevoerder-Jacobs* en het echtpaar Seligmann-Silberbach*. Zeven behoorden tot de vluchtelingengroep. Twee mensen werden lange tijd opgegeven als ‘vermist’. Eén van hen, Fajga Korn, wordt sinds kort beschouwd als zijnde omgekomen. Bianka Feinstein-Goldberg* bleef in leven. De overige vier personen overleefden eveneens; het echtpaar Streim-Bierman* door onder te duiken. De twee gemengd gehuwden, van wie alleen Leentje Schouten* in Oostzaan bleef, leefden onder grote druk. Zij moesten de jodenster dragen en werden bedreigd met dwangarbeid en verplichte sterilisatie.

Plaquette

Op 28 april 2005 werd een herdenkingsplaquette geplaatst op de zijgevel van de woning Zuideinde 443, het huis waar een groot deel van de joodse vluchtelingen woonde. Omdat dit gedeelte van Oostzaan in 1966 overging naar de gemeente Amsterdam werd de onthulling gedaan door de stadsdeelvoorzitter van Amsterdam-Noord. De tekst op de plaquette luidt:

Op Zuideinde 443 woonden dertig van de 75 joodse vluchtelingen die tussen 1933 en 1939 uit Duitsland, Polen en Oost-Europa naar deze buurt en Oostzaan kwamen, op de vlucht voor het nazi-bewind. Zij vonden hier tijdelijk onderdak. Sommigen verlieten Nederland op tijd, anderen overleefden kampen en vervolging niet. Een kind was ondergedoken in deze omgeving. Gedenkt hen en die hen hielpen.