Wormer

Aanmelding

In het voorjaar van 1941 moesten inwoners uit Wormer ‘van geheel of gedeeltelijk joodsen bloede’ een aanmeldingsformulier invullen. Er is overigens geen melding van joodse burgers in Jisp. Door te antwoorden op tien vragen maakte de persoon die zich aanmeldde duidelijk of de aanduiding J (‘voljood’), dan wel BI -later GI (‘halfjood’)- of BII -later GII (‘kwartjood’) van toepassing was. Die hoedanigheden werden genoteerd op de persoonskaart van het bevolkingsregister. Voor het ingevulde formulier kreeg men een Bewijs van Aanmelding. Hierop stond onderaan het aantal joodse grootouders.⁷ Voljoden kregen bij de uitreiking van het nog in te voeren persoonsbewijs twee J’s gestempeld in deze legitimatie. In het archief van Wormer is het plakkaat aanwezig dat de aanmeldingsplicht verkondigde.⁸ Het is gedateerd op 10 februari 1941. De aanmeldingsformulieren waren dagelijks verkrijgbaar op de secretarie en moesten voor 23 februari worden ingeleverd bij de burgemeester. Er dreigde een gevangenisstraf van ten hoogste vijf jaar voor wie door zijn schuld niet voldeed aan de plicht tot aanmelden.

Aantal

Volgens de opgave van burgemeester P. Kooiman aan de Commissaris van de Provincie (28 maart 1941) waren er toen in Wormer twee vrouwen, één man en twee meisjes van joodsen bloede. Uit de specifiekere opsomming aan de Rijksinspectie van de Bevolkingsregisters bleek dat het ging om Herman Duis en zijn twee dochters Judith en Marie Duis*, en om de twee vrouwen Maria van Baren (3-1-1859) en Maria de Boer-Olthuis (Ootmarsum, 6-8-1892). Beide vrouwen waren ‘kwartjood’; zij hadden slechts één joodse grootouder ingevuld.

Verboden

In het Wormerse archief zijn enige brieven bewaard rond de verbodsborden voor joden.⁹ De Procureur-generaal van het ressort Amsterdam wilde op 16 december 1941 van de burgemeester weten hoeveel verbodskaarten hij nodig had voor openbare gebouwen en hoeveel houten borden voor (sport-)parken en zwembaden. Twee dagen later stuurde de burgemeester een lijstje met tien cafégelegenheden en acht sportinrichtingen. Op 3 maart 1942 stelde de burgemeester de drie voetbalverenigingen, de twee korfbalverenigingen, de katholieke zweminrichting en zwembad Het Zwet op de hoogte van de komst van de houten borden, die door Openbare Werken aan de hoofdingang van de terreinen zouden worden geplaatst. Overigens verbood aartsbisschop De Jong in maart 1942 de katholieke instellingen om bordjes op te hangen met de tekst ‘Voor Joden verboden’.¹⁰ Op 22 juni 1942 vroeg de Gevolmachtigde voor de Reorganisatie van de Politie, de heer Broersen, om de inlevering te regelen van rijwielen die aan joden toebehoorden. De gemeente antwoordde deze keer zonder uitleg dat er geen opgave kon worden gedaan.

‘Evacuatie’

Ruim drie maanden eerder, op 3 maart 1942, had burgemeester Kooiman op verzoek van de Commissaris van de Provincie een nieuwe lijst met joodse burgers opgestuurd, nu gericht aan de Zentralstelle für jüdische Auswanderung.¹¹ Het ging om een speciale groep: evacuatiekandidaten. Kwartjoden en veel halfjoden vielen af. Er woonde op dat moment volgens de gemeente één evacueerbare burger in Wormer, Harry Sanders*. Hij was voljoods en ongehuwd. Ook op het landelijk overzicht van de Rijksinspectie van een half jaar eerder had één voljoodse persoon gestaan.¹² Dat moet eveneens ir. Sanders zijn geweest.

Duis

Herman Duis* was al verhuisd. De namen van zijn echtgenote en kinderen komen evenmin voor op de burgemeesterslijst. Een ‘arische’ vrouw met twee halfjoodse kinderen was alleen evacueerbaar als zij een gezin vormde met een voljoods gezinshoofd. Dat was niet het geval. Het gezinshoofd woonde in Krommenie. Daar kon men zeggen dat de gezinsleden van Herman Duis vielen onder de verantwoordelijkheid van Wormer. De officiële datum voor gedwongen vertrek naar Amsterdam c.q. Westerbork was 22 april 1942. Sanders was niet gemengd gehuwd en moest naar Amsterdam. Het gezin Duis kon blijven. Uit latere correspondentie in het gemeentearchief blijkt dat Herman Duis in juli 1942 weer bij zijn gezin woonde.

Onderduikers

Er zijn uit Wormer slechts enkele namen bekend van joodse onderduikers. Over helpers is iets meer bekend. De Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers (LO) werd in de Zaanstreek mede opgericht door de Wormerse onderwijzer Paulus Engelbertus (‘Paul’) Kramer (Wormer, 22-12-1896).¹³ Hij gaf les op de St. Jozefschool en was vader van zeven kinderen. In mei 1940 was hij reserve-officier. Toen er in 1942 door de arbeidsverplichting en de deportatie van de joden grote behoefte kwam aan onderduikplekken ging Kramer met andere voormalige reserve-officieren aan het werk. De LO-Wormer zocht onderduikadressen in de Wijde Wormer, Jisp en Uithoorn. Meer dan honderd personen, joods en niet-joods, werden van adressen en benodigdheden voorzien. Na zijn arrestatie, thuis op het Gasplein 6 (thans P.E. Kramerstraat), werd Kramer op 21 januari 1944 naar Purmerend gevoerd en later naar Police, een kamp bij het Poolse Stettin. Als datum van zijn vermissing geldt 10 april 1945.¹⁴ Na Kramers arrestatie nam zijn medewerker Pieter (‘Piet’) Sinkeldam (Wormer, 20-7-1919) de leiding van de groep over. De Krommeniese LO-leider Hondema werkte in Wormer ook samen met de katholieke hoofdonderwijzer J. Kamp, die op de Dorpsstraat 123 woonde.

RvV

Een andere verzetsman was Jan Kuijper (Wormerveer, 29-10-1907).¹⁵ Hij was communist en badmeester van openluchtzwembad Het Zwet. ’s Winters deed hij timmermansklusjes. Het bad kreeg in 1942 het bord ‘Verboden voor Joden’. De halfjoodse Judith Duis* mocht er wel zwemmen en de voljoodse Rebecca Pais* eigenlijk niet. Na een korte onderduiktijd bij Ochten werd Kuijper eind 1943 lid van de jonge Raad van Verzet (RVV) en in september 1944 van de Binnenlandse Strijdkrachten. Het verzet vergaderde bij hem thuis op de Dorpsstraat 442. De RVV was vooral rond bedrijfskernen georganiseerd. Men pleegde sabotage en liet machines verdwijnen uit de stilgelegde papierfabriek De Eendracht. Kuijper regelde ook voedsel voor onderduikers. Hij werd op 29 november 1944 bij toeval doodgeschoten door een Duitse patrouille in Wormer. Jan Kuijper werd na de oorlog begraven op de Eerebegraafplaats in Overveen. In Wormer is op de Dorpsstraat 187 een gedenkplaat voor hem te vinden.

Eendracht

Voor de Wormer papierfabriek De Eendracht, een onderdeel het Van Gelder-concern, hadden de Duitsers een speciale rol in gedachten. Nadat medio 1942 de jodendeportaties naar Westerbork en Vught begonnen, werden hun geconfisqueerde eigendommen verspreid over het binnen- en buitenland. Zeker zeven- à achthonderd ton boeken en persoonlijke documenten belandden in De Eendracht, waar ze onder SS-toezicht tot pulp werden vermalen. Dit ging door tot de winter van 1943. Wat er daarna nog aan joods roofgoed binnenkwam bleef, omdat de Duitsers de papierfabriek ontmantelden, liggen tot na de bevrijding. Begin 1946 verdwenen de restanten van de joodse eigendommen alsnog in de stortkokers van De Eendracht. Er was kort na de oorlog een enorme honger naar nieuw papier en aan het eigendomsrecht van de oorspronkelijke bezitters werd geen aandacht geschonken. In totaal zijn er in Wormer waarschijnlijk meer dan anderhalf miljoen boeken en andere papierwerken uit joods bezit vernietigd.