Pointl (Frans)

Haarlem

Frans ging overigens aanvankelijk naar een pleeggezin in Haarlem. “Ook herinner ik me een kinderhuis in Baarn aan de Sophialaan” en “verbleef ik enige tijd in een ‘gesticht’ in Wapenveld waar ik me totaal ontheemd voelde”, schreef hij zeventig jaar later. Zijn moeder werd door de Joodsche Raad ondergebracht in een kleine woning aan de Amsterdamse Meerhuizenstraat, bij juffrouw Roth. Roth (in een ander verhaal ook wel Rooth genoemd) woonde uit angst ergens anders, schreef Pointl in zijn onderduikverhaal.⁷ Na een paar maanden bij het pleeggezin kwam Frans ook naar de Meerhuizenstraat. Vanaf juli 1942 kwamen de oproepingen voor ‘arbeidsverruiming in Duitsland’, lees: de concentratiekampen. De Meerhuisschool werd door de Duitsers als kazerne gebruikt. De kamer werd te gevaarlijk.

Onderduik

Het was Frans’ moeder die besloot dat hij moest onderduiken. Ze bracht hem midden december 1942 naar het Centraal Station. Hij kreeg een rieten koffertje met al zijn spullen erin. Zelf droeg ze een brede sjaal over haar ster, want joden mochten niet meer op het station komen. Een verzetsman zou het 9-jarige jongetje naar Krommenie gebracht hebben. Tinie van Soolingen herinnert zich dat Frans naar Krommenie ging op verzoek aan haar moeder van een medewerker van het Medisch Opvoedkundig Bureau in Zaandam.

Autoped

Uit het gedicht Krommenie 1943 kan men afleiden dat Frans bij zijn verhuizingen steeds zijn ‘blauwe autoped uit Heemstede’ meenam. Die zou geen lucht-, maar massieve banden hebben. Volgens Tinie van Soolingen-Besse, bij wier ouders Frans onderdak zou krijgen, was de step in werkelijkheid van haar broer Kees en had Frans alleen wat kleding bij zich toen hij onderdook ‘bij werkelijk lieve mensen’.

Familie Besse

Volgens Retour Krommenie bestond Frans’ onderduikgezin uit Cor en Stien Ginkels en hun twee dochters Willie (14) en Loes (9). ‘Oom Cor’ was buschauffeur. De feitelijke namen waren Cornelis Jacob Besse (Krommenie, 22-6-1899), Catharina Maria Koeter (Krommenie, 29-4-1898) en kinderen Tine (Krommenie, 17-4-1926) en Kees (Krommenie, 2-7-1934). Vader en moeder Besse waren radicale anarcho-socialisten en felle tegenstanders van het nazisme. Diverse leden van de familie Besse stonden als dienstweigeraars op een in 1939 door de Centrale Inlichtingendienst opgestelde lijst van potentieel staatsgevaarlijke personen. Frans had bij het echtpaar Besse een kamertje op zolder. Cor Besse was inderdaad chauffeur. Het huis stond buiten het dorp aan een vaart, de Uitweg. Aan de overkant was de boerderij van ‘Gierens’, getooid met twee houten siertorentjes. Frans schreef dat hij er soms speelde met de 10-jarige ‘Guus’. De familie Gierens was in werkelijk het echtpaar De Wit. Dat had geen 10-jarige zoon en ook geen siertorentjes op de woning. Wel waar in Frans’ verhaal was dat hij hun hondje mocht uitlaten – en daar werd een foto van genomen.⁸

Duitser

Een keer, toen Willie en Loes naar school waren, zou Frans naar het dorp zijn gelopen. Een Duitse officier zag hem, streek over Fransjes haar en gaf hem een koek. Thuis hadden ze hem gemist. Ze waren boos, maar Frans vond de Duitser aardig. Ook dat lijkt een fictief verhaal. Frans zat namelijk zelf ook gewoon in de klas, van de openbare school in Krommeniedijk. Daar waren geen valse documenten voor nodig, omdat zijn vader niet-joods was en hij diens naam kon aanhouden.

Muziek

Frans miste zijn moeder, vooral haar pianospelen. Het autobiografische gedicht sluit met een ‘gezinsmandoline’. Op enkele foto’s die zijn vader -die meermalen met cadeautjes vanuit Haarlem langskwam- van hem maakte is Frans inderdaad te zien met een mandoline. Zijn moeder zou hem eens een speeldoosje met Beethovens Für Elise als melodie hebben gestuurd (het is in het gedicht overigens zijn vader die het gaf). Frans’ vriendje Guus wilde het in de klas laten zien. Toen hij het terugbracht, was het kapot. In het gedicht heeft hij een stukje grond, waar hij tuinkers in zaait. En er is ook een schommel en een wip. Alleen Gerrit, een neef die lilliputter was, zou vrijuit met Frans hebben gepraat. Hij kwam tweemaal per maand op bezoek bij de familie Ginkels. Frans dacht aan een spreekwoord van zijn moeder: “A kats mag oich kuken oifen kaisser” (‘Een kat kan er ook als een keizer uitzien’). Dit verhaal lijkt echter eveneens een verzinsel te zijn van Pointl. Gerrit was in werkelijkheid de vrijgezelle buurman en bovendien geen lilliputter, aldus Tinie van Soolingen.

Bezoek

Op een dag ontving Frans een brief -een envelop voor hem in een andere envelop met de naam van het pleeggezin er op-, waarin zijn moeder schreef hem te komen opzoeken op zijn 10de verjaardag, 1 augustus 1943. Ze was op dat moment ondergedoken in een andere, kleinere kamer in de Paulus Potterstraat. Die woensdag kreeg hij felicitaties en een kus van zijn ’tante’ en een zelfgebreide bruine slip-over. Op een gegeven moment stond ‘mevrouw Van Dam’ voor de deur. Zijn moeder had een oude mantel aan, waar ze nooit een ster op had genaaid. Ze kwam met de trein uit Amsterdam. “‘Levensgevaarlijk, mevrouw van Dam, beseft u dat wel?’ zegt tante Stien.”⁹ Ze had inderdaad geluk. Een NSB’er tegenover haar in de coupé wilde haar persoonsbewijs zien. Ze had geen vervalsing, maar een exemplaar met een J. Tegen de NSB’er en de conducteur had ze gezegd dat ze zich niet goed voelde. De conducteur liet haar daarop in een gesloten eersteklascoupé zitten en hield de NSB’er op afstand. In hoeverre dit verhaal van Frans Pointl klopt is niet duidelijk. Volgens Tinie van Soolingen heeft haar moeder nooit tegen ‘mevrouw Van Dam’ gezegd dat haar bezoek levensgevaarlijk was. Toen ze in Krommenie kwam zat Frans nog op school. Bij thuiskomst zou hij zijn moeder volslagen genegeerd hebben.

Razzia’s

Moeder Van Dam vertelde ook dat er een paar weken eerder razzia’s waren geweest en dat er met lijn 8 vanaf het Westerscheldeplein een ‘jodentransport’ naar het Centraal Station was gegaan. In Krommenie 1943 kwam ook Frans’ vader op bezoek, hetgeen ook in werkelijkheid regelmatig het geval was. Hij maakte foto’s van iedereen. Het gedicht zegt dat Frans ’toch niet ongelukkig’ was. Volgens Tinie van Soolingen was zijn onderduiktijd misschien zelfs de gelukkigste periode uit zijn leven.

Vertrek

Na zo’n twee jaar bij de familie Besse te hebben gewoond zou Frans een weekje doorbrengen in Haarlem, bij zijn vader (hij bezocht zijn vader wel vaker). Zijn moeder zou hem daar vervolgens ophalen. Bij de overdracht was ook een voogd aanwezig. Frans’ moeder maakte echter zo’n stennis dat de voogd haar uiteindelijk wegstuurde. Frans, die een trein inrende en tegen de passagiers begon te schopppen, keerde echter ook niet terug naar Krommenie. Zijn voogd zei tegen Catharine Besse: “Gaat u maar naar huis. Dit wordt niets.” De familie Besse zag Frans pas weer na de bevrijding.

Vervolg

Na de oorlog bleek ook zijn moeder de jodenvervolging te hebben overleefd. Dit in tegenstelling tot de rest van de familie, die merendeels vergast was. Frans werd ‘de kip die over de soep vloog’, de titel van het boek waarmee hij in 1989 debuteerde. Het werd dat jaar genomineerd voor de prestigieuze AKO-Literatuurpijs. Pointl haalde na de oorlog zijn ulo-diploma en had allerlei administratieve baantjes. Hij woonde met zijn moeder zeven jaar op een kamer aan de toenmalige Stalinlaan, de latere Vrijheidslaan en daarna steeds op andere huurkamers. Voor de zoon was het een verstikkende jeugd met een getraumatiseerde moeder. In 1958 stierf zij, in een barak van een noodziekenhuis aan de Amsterdamse Zeeburgerdijk. Frans Pointl schreef na zijn debuut nog een groot aantal teksten, waaronder het hieronder weergegeven gedicht.

———————————

Krommenie 1943

herinnering

altijd meer of minder

dan geleefd

zoals kikkers en salamanders

een slootje met kroos

een wit houten bruggetje

de geur van mest

een blauwe autoped uit Heemstede nog

met massieve banden

verwoed steppen op die smalle weg

tussen weilanden

lopen met het hondje van een boer

(zonder die kleine fletse foto

was het nooit teruggekomen)

mijn vierkante meter tuin

waarin ik tuinkers zaaide

de oorlog die ik nauwelijks begreep

die uit gemompelde antwoorden bestond

ver weg onduidelijk woede

een schommel en een wip

vriendjes zonder gezicht

een moeder die verzorgde

een drukdoende man

een vreemde

met een fototoestel

die op bezoek kwam

foto’s maakte van mij

en de anderen

ik ben je vader, zei hij

gaf me een kleurig doosje

deksel open en er klonk muziek

alles verwarrend

geen zekerheden

toch niet ongelukkig

soms tokkelend

op de gezinsmandoline

———————————