Sanders (Joseph)

Gezin Joseph Lazarus Sanders (Gouda, 14-6-1889)¹ en Jikke Sanders-Sanders (Sneek, 11-6-1884) met Louise Regina (‘Wies’) (Zaandam, 20-6-1918)

Joseph Sanders werd op 20 september 1915 vanuit Amsterdam ingeschreven in Zaandam. Hij woonde toen bij Aaltje Paauw op de Bootenmakersstraat 74 en was ‘leeraar M.O. Duitsch Handelsdagschool’. Op 1 mei 1916 trouwde hij in Haarlem met Jikke Sanders. Hun getuigen waren Aron Sanders en Jacob Sanders, de vader en broer van Jikke.² Het echtpaar verhuisde op 14 juni 1917 naar de Stationsstraat 57. Daar werd een jaar later hun enige kind geboren, Louise Regina.

Voor de oorlog

Gedurende tien jaar was Sanders leraar Duits aan de Handelsdag- en avondschool. Daarna gaf hij privé-lessen Duits en ook wel Engels. Hij schreef vele boeken op zijn vakgebied. Dr. Joseph Sanders werkte tevens als advocaat. Hij woonde tot januari 1942 met zijn vrouw en dochter op de Stationsstraat, naast de vrijmetselaarsloge Anna Paulowna. De loge was overigens al in september 1940 gesloten en als kringhuis aan de NSB overgedragen. De logebezittingen werden verkocht en in het huis van de beheerder -de buurman van de familie Sanders- kwam de NSB-kringleider.³

Sociografisch Bureau

De woning van de familie Sanders kwam via de Niederländische Grundstücksverwaltung in gemeentelijke handen, zoals viel te lezen in een artikel in het Dagblad voor Noord-Holland d.d. 23-6-1942. “Dit perceel leent zich uitstekend voor het huisvesten van het Sociografisch Bureau, terwijl de koopprijs, welke f 7200,- bedraagt, alleszins billijk is te noemen. Met de kosten van herstelling en inrichting van het gebouw, die op niet hooger dan f 1000.— worden geraamd, vertegenwoordigt deze koopprijs ongeveer de waarde van het perceel. Bovendien wordt door dezen aankoop bereikt, dat de kosten, welke aan de huisvesting van het Bureau zijn verbonden, aanzienlijk verminderen. Er is daarom door den Burgemeester van Zaandam, ter waarneming van de taak van den gemeenteraad, conform besloten.” De gemeente maakte zich dus rechtstreeks schuldig aan het verwerven van joods roofgoed. Het Sociografisch Bureau, een gemeentelijke dienst, zou tot in de jaren ’50 in het gebouw blijven.

Amsterdam

Joseph Sanders werd na het gedwongen vertrek naar Amsterdam leraar aan de joodse hbs op de Mauritskade. Daar kwam ook de Amsterdamse sterrenkundige Elsa van Dien* terecht. Vanaf 1 mei 1942 moest men een ster dragen. Een familielid vertelde ‘hoe erg het was, op al je kleren een ster te moeten dragen. Na het gevoel vogelvrij te zijn verklaard, door het afnemen van woonplaats en woning, betekende de ster dat je mikpunt was geworden. De angst dat iemand van het gezin die buitenshuis moest zijn iets zou overkomen, was groot. Toen de razzia’s begonnen, werd het risico levensgroot’.

Onderduik

Het gezin dook in september 1942 onder in Amsterdam. De Wormerveerse verzetsman en docent Jaap Boot herinnert zich mr. dr. Sanders hierbij te hebben geholpen. Hij had van hem Duitse handelscorrespondentie geleerd. Het familielid vertelde over het ondergrondse bestaan: “De spanning van het onderduiken was altijd enorm. Zondag 20 juni 1943 was de enige keer dat de politie het huis in kwam. Gelukkig was men ’s morgens vroeg voor de razzia gewaarschuwd en kon men zich snel verbergen. Een paar keer stond een Duitse soldaat op het luik van de kruipruimte waar men verstopt zat. Maar ook andere bezoekers van het huis waren een mogelijke bedreiging. Als de gastfamilie weg was, mocht er absoluut geen geluid worden gemaakt, geen wc worden doorgetrokken. Er was weinig hygiëne. Er ontstond een vlooien- en luizenplaag. Soms was er niet voor iedereen te eten. Na de verdwazing van Dolle Dinsdag in september 1944 betekende de hongerwinter bijna het einde. Een van de onderduikers kreeg dikke benen van het hongeroedeem. Gelukkig konden ze naar de radio luisteren en was er af en toe contact met de illegaliteit.” Het Nationaal Steunfonds stond het gezin bij door maandelijks tweehonderd gulden te doneren als tegoedkoming in de onderhoudskosten. Het geld werd langsgebracht door de Amsterdamse NSF-man M. Swart.

Bevrijding

Over de bevrijding: “Die kwam doordat op 4 mei 1945 het luik van de kruipruimte openging, waarin geslapen en geschuild werd, en dat de gastfamilie riep: ‘We zijn bevrijd!’ Ze gingen de straat op en zongen het toen zo populaire ‘jippie-jippie-jee’. In de dagen erna was er eten uit de gaarkeuken.” Het gezin ging met een handkar waarop de overgebleven spullen lagen naar Zaandam en kreeg een vervangend huis. De eigen woning was onbruikbaar. Het huis op de Stationsstraat was door de gemeente Zaandam in gebruik genomen en zodanig verbouwd dat het gezin Sanders naar een andere woning moest. Het was tijdens de oorlog in gebruik bij NSB’ers. Joseph Sanders stond na de oorlog bekend om de stukjes over taal die hij in dagblad De Typhoon schreef.

Overlijden

Jikke Sanders overleed op donderdag 29 april 1965 te Zaandam, 80 jaar oud. Joseph Sanders bleef met zijn dochter samenwonen. Ze huurden een woning op de Tuinstraat 78. Daar woonde tot januari 1942 het eveneens joodse gezin Brilleslijper*. Later verhuisden ze naar de Herengracht 117, eveneens in Zaandam. Joseph Sanders stierf op 11 december 1983, 94 jaar oud.