Wessel (Max)

Max Wessel (Sloten, Noord-Holland, 4-8-1916 – Auschwitz, 11-2-1944) en Elly Wessel-Premsela (Assendelft, 29-10-1914 – Auschwitz, 11-2-1944)¹

Elly Premsela kwam in Assendelft ter wereld op 29 oktober 1914. Ze was de dochter van Rosalie de Boers en de joodse huisarts Benedictus Premsela. Elly en haar echtgenoot Max Wessel werden eind 1943 opgepakt in hun schuilplaats aan de Zaandamse Bootenmakersstraat, met noodlottige gevolgen.

Consultatiebureau

Elly’s vader kreeg bekendheid als de seksuoloog die in de jaren ’30 voor de VARA-radio een taboedoorbrekende serie lezingen hield over seksualiteit. Benedictus Premsela opende verder in 1931 het eerste Nederlandse consultatiebureau voor geboortebeperking en seksuele problemen. Een broer van Elly, Benno (1920-1997), ontwikkelde zich na de oorlog tot bekende vormgever, binnenhuisarchitect, kunstenaar en homo-emancipator. Hij karakteriseerde het gezin waarin hij, zijn broer Robert (‘Boet’) en Elly opgroeiden als ‘progressief, socialistisch’ en ’taboeloos’. Robert (1915-2007) overleefde door onder te duiken de oorlog eveneens.

Kunstonderwijs

Net als Benno volgde Elly na het middelbaar onderwijs de Nieuwe Kunstschool in Amsterdam. Deze op de Bauhaus-beweging geïnspireerde onderwijsinstelling herbergde veel uit nazi-Duitsland gevluchte kunstenaars. Elly ontwikkelde zich er tot een talentvol beeldhouwster en tekenares. Daarnaast volgde zij een opleiding tot verpleegster.

Werkloos

In mei 1940 woonden alle drie de kinderen Premsela nog bij hun ouders in Amsterdam. Hun vader hoorde bij de artsen die in mei 1940 hun gezin (en zichzelf) tevergeefs op een boot naar Engeland probeerden te krijgen. Hij mocht vanaf 1941 alleen nog joodse patiënten verplegen. Omdat in zijn praktijk vooral niet-joden werden behandeld, was hij van de ene dag op de andere zo goed als werkloos. Benno specialiseerde zich rond die tijd noodgedwongen in het maken van tassen, Elly werd schoonheidsspecialiste. Ook zij -kunstenaars- mochten hun eigenlijke professie niet langer uitoefenen. Elly probeerde naast haar werk als schoonheidsspecialiste nog wel wat bij te verdienen door ‘gelegenheid tot teekenen en boetseeren’ te bieden aan joden, op het adres Geulstraat 24 III, zo blijkt uit een advertentie in Het Joodsche Weekblad van 24-10-1941. De Premsela’s waren desondanks ‘bevoorrecht’ ten opzichte van veel andere joden. Omdat Benedictus Premsela werd gezien als een vooraanstaande jood, kon hij met zijn gezin een plek krijgen op de zogenaamde Barneveld-lijst. Deze lijst bood een zekere vorm van bescherming tegen de reis naar de vernietigingskampen. Principieel als de Premsela’s waren, weigerden ze volgens de overlevering deze vorm van ‘samenwerking’ met de bezetter. Het gezin dook in plaats daarvan onder, op verschillende plaatsen. Elly trouwde overigens in deze moeilijke periode nog wel met de eveneens joodse journalist Max Wessel uit Amsterdam. Het huwelijk vond plaats op 17 december 1941.

Landweer

Max moest vanaf eind maart of april 1942 dwangarbeid verricht in het joodse werkkamp De Landweer, dat in het Friese Elsloo lag. Nabij De Landweer verrichtten tweehonderd jonge joodse mannen op de heide dwangarbeid. In de zomer van 1942 was er de dreiging dat de joden die in de tientallen werkkampen zaten, zouden worden gedeporteerd naar kamp Westerbork. Max besloot om te vluchten. Hij kreeg bij zijn ontsnapping hulp van de familie Veenstra, die in het nabije Langedijke woonden. Zij hadden overdag contact met een aantal tewerkgestelden -onder wie Max- en schoven ook wel eens brood onder de afrastering van het kamp door. Max schonk dochter Antje Veenstra op een dag een stukje verpakte Palmolive zeep, met de woorden: “Antje meid, ik heb aan je gedacht.” Ze zou het haar hele leven bewaren.

Vlucht

Medio juni 1942 legde Max zijn ontsnappingsplan voor aan de familie Veenstra. Na de jodenster van zijn kleding te hebben gescheurd, reed hij vervolgens op de fiets van vader Veenstra met Antje vanaf de boerderij naar Wolvega. Antje Veenstra, in het boek Jodenkampen: “Ik heb hem afgezet bij garagebedrijf Vreling en Troost in Wolvega. Daar kende hij mensen. Ik ben met de bus teruggegaan. Mijn fiets ging op de bus mee, de andere is later opgestuurd.”

Brief

Een paar dagen later ontving de familie Veenstra een brief van de inmiddels in Amsterdam ondergedoken Max Wessel. Daarin schreef hij onder meer: “Ik kan niet beschrijven wat er in mij omging toen ik veilig en wel in de stad aankwam en in mijn voorlopige schuilplaats mijn familie ontmoette. Dan voel je iets van binnen en dank je God dat je weer vrij bent. (…) Wat er nog van mij bij u is, stuurt u dat als het gaat terug, want ik heb kans met een paar weken naar het buitenland te komen.” In de navolgende weken volgden meer brieven. Op 29-6-1942 schreef hij een afscheidstekst: “Ik ga woensdag a.s. uit Amsterdam weg naar het buitenland. Ik hoop dat ik er goed doorkom, want ik moet verscheidene grenzen passeren, voor ik ben waar ik mij veilig kan noemen.” Max’ vlucht over de grens mislukte. Hij werd gearresteerd en afgevoerd naar strafkamp It Petgat in Blesdijke. Daar was hij in ieder geval twee maanden later nog. Hoe hij vervolgens opnieuw wist te ontkomen, is niet bekend.

Auschwitz

Ondanks hun schuilplaats werden vader en moeder Premsela in april 1943 gearresteerd. Ze belandden in Theresienstadt en vervolgens Auschwitz, waar ze in respectievelijk september en oktober 1944 werden vermoord. Elly kwam -samen met Max- terecht in de regio die ze een kwart eeuw eerder met haar ouders verliet, de Zaanstreek. Ze kon onderdak krijgen op de Zaandamse Bootenmakersstraat 82. Op dat adres woonden Marcus Plooijer en zijn echtgenote Johanna Dooves met hun dochter Guurtje (‘Uut’). De progressief denkende Elly moet zich hebben thuisgevoeld bij het sociaaldemocratische gezin Plooijer, bij wie ze de achterkamer op de bovenverdieping mocht gebruiken.